I Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego, 15-26 września 1999

Zakopiański stary cmentarz jest jedną z najbardziej znanych polskich nekropolii. Nazwę swoją wywodzi od Jana Pęksy, który w 1848 r. ofiarował na rzecz cmentarza swój grunt, położony obecnie w jego wschodniej części. Spoczywa tutaj i sam ofiarodawca. Większa część współczesnego cmentarza mieści się na terenie, który już wcześniej znajdował się w rękach Kościoła rzymskokatolickiego. Przekazali go Kościołowi Paweł i Regina Gąsienicowie w 1813 r.; teren obejmował obszar nazywany wówczas Osiedlem, wraz z domem i kamienną kapliczką. Odwiedzających cmentarz na Pęksowym Brzyzku wita umieszczona na drewnianej tablicy zdobiącej wejście maksyma:

Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie. Zakopane pamięta.

Na zakopiańskim starym cmentarzu spoczywają ludzie niezwykli i całkiem zwyczajni, artyści, ratownicy, politycy, sportowcy. Są tu prochy zmarłych z dala od ojczyzny i prochy tych, którzy całe swe życie związali z Zakopanem. Spoczywa tutaj pierwszy proboszcz zakopiański – ks. Józef Stolarczyk, dr Tytus Chałubiński, muzyk Jan Krzeptowski Sabała, pisarz Kornel Makuszyński, artyści rzeźbiarze: Antoni Kenar i Antoni Rząsa. Przeniesiono tutaj po wielu latach prochy osób zmarłych z dala od Zakopanego: Stanisława Witkiewicza, Władysława Orkana, Karola Stryjeńskiego, Kazimierza Dłuskiego i Kazimierza Tetmajera. Zakopiański cmentarz to także niezwykła „galeria”: nagrobki stworzone przez Władysława Hasiora, Antoniego Rząsę, Urszulę Kenar czy Michała Gąsienicę Szostaka są prawdziwymi dziełami sztuki. Drewniany kościółek pw. św. Klemensa wybudowano w latach 1847-1851, dzięki ówczesnym właścicielom zakopiańskich dóbr, Klementynie i Edwardowi Homolacsom. Budowę kościółka doprowadził do końca cieśla Sebastian Gąsienica Sobczak. Pierwszą mszę świętą odprawił w nim ksiądz proboszcz Józef Stolarczyk. Zakopiański kościółek jest jednonawowy, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą. Wewnątrz znajduje się ołtarz główny z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej i dwa ołtarze boczne. Wnętrze świątyni wzbogacili zakopiańscy artyści: jest tutaj drewniana krata projektu Antoniego Kenara, antepedia do ołtarzy wykonane przez Karola Kłosowskiego i Marię Bujakową oraz droga krzyżowa autorstwa Eweliny Pęksowej. Ze starego wystroju zachowało się wiele cennych obiektów, m.in. obraz św. Pawła z przełomu XVIII i XIX w.

---

Cemetery and Church at Pęksów Brzyzek, Zakopane

The ancient cemetery in Zakopane is one of the most famous Polish graveyards. Its name derives from Jan Pęksa who granted a part of his land (today the eastern part of the cemetery) to create a graveyard in 1848. The benefactor of the cemetery is buried here as well. Most of the necropolis we know today stretches over land that was in the possession of the Roman Catholic church for almost 200 years. They were donated to the Church by Paweł and Regina Gąsienica in 1813. The endowment, then called “The Settlement” included a house and a stone chapel. The visitors to the Cemetery at Pęksów Brzyzek are greeted with the following maxim written upon a wooden board over the entrance:

Home is the land and the graves. Nations perish when they lose their memory. Zakopane remembers.

The Zakopane cemetery is the burial place of people both famous and ordinary: artists, mountain rescuers, politicians and sportspeople. The graves of people who died away from their homeland adjoin the graves of those who passed all their lives in Zakopane. The first parish priest of Zakopane – Reverend Józef Stolarczyk, is buried here, as well as physician and mountaineer Tytus Chałubiński, musician Jan Krzeptowski Sabała, writer Kornel Makuszyński and sculptors Antoni Kenar and Antoni Rząsa. The ashes of famous people who died away from Zakopane: Stanisław Witkiewicz, Władysław Orkan, Karol Stryjeński, Kazimierz Dłuski and Kazimierz Tetmajer, were transferred here as well. One can also find symbolic tombs of those who died away from their homeland or who never had a grave at all. Pęksów Brzyzek is the oldest necropolis in Zakopane and the burial place of many famous people. The cemetery is also a one-of-a-kind gallery: tombstones carved by Władysław Hasior, Antoni Rząsa, Urszula Kenar or Michał Gąsienica Szostak are all unique masterpieces of art. The wooden Church of St Clement was built in 1847-1851 thanks to the then owners of the Zakopane estate: Klementyna and Edward Homolacs. The construction works were led by carpenter Sebastian Gąsienica Sobczak. The first Holy Mass in the newly built church was celebrated by Reverend Józef Stolarczyk. The single-nave church has a tower and an angular chancel. There are three altars, two side ones and the main one with an image of Our Lady of Częstochowa. The interior was decorated by local artists: the wooden bars designed by Antoni Kenar, the altar’s antependium by Karol Kłosowski and Maria Bujak, and the Passion scene painted on glass by Ewelina Pęksa are but a few examples. Some older decorations were preserved as well, such as the painted image of Saint Paul dating from the turn of 18th century.