Мөнхтөр Эрдэнэсайхан
Царгас- Эх орны бургалтай сорт. edit
Царгас хэмээх олон наст өвслөг ургамал нь ямар ч малд өгөхөд уурагаар баялаг тэжээл болдогоос гадна хөрсний үржил шимийг өөрөөрөө нөхөн сайжруулдаг учир мэрэгжлийнхэн түүнийг “хөрсний доктор” хэмээн нэрлэдэг билээ.
Царгас нь малын тэжээлийн гойд сайн ургамалд тооцогддог. Өндөр хөгжилтэй улс орнууд нэн ялангуяа АНУ, Канад, Герман, Франц, Хятад зэрэг нь царгасыг олон мянган га талбайд тариалж малын тэжээлийнхээ хэрэгцээг бараг бүрэн хангадаг. Түүний хамт, олон нэр төрлийн уурагт тэжээл үйлдвэрлэн экспортлож байдаг.
Ихээр тариалах болсон шалтгаан нь цэцэглэлтийн үе шатанд хадаж бэлтгэсэн царгасны 1 кг өвсний найрлагад 18-20 хувийн протеин, 13-14 г кальц, 2-5 г фосфор, 8-9 г зэс байдаг. Энэ нь үет олон наст өвснөөс бараг хоёр дахин их үзүүлэлт юм.
Судалгаанаас үзэхэд нэгж талбайгаас хураан авах протеины хэмжээгээр таримал царгас шар буурцагнаас 3-5 дахин, улаан буудайнаас 6,3 дахин их байдаг.
Түүнчлэн нэгж талбайгаас хураан авах ургац шимт чанараараа байгалийн хадлангийнхаас 2-3 дахин, ногоон тэжээлээс 1-2 дахин илүү байдаг.
Царгасны найрлагад асар их хэмжээний уураг, эрдэс бодис, амин дэм уураг, кальци, фосфор, зэс гээд хэдэн арван зүйлийн эрдэс тэжээл агуулагддаг бөгөөд энэ хэмжээ нь байгалийн бусад ийм төрлийн олон наст өвснөөс бараг хоёроос гурав дахин их. Энэ ургамалд мөн В-гийн төрлийн болон С, Е, К витаминууд ихтэй. Царгасны энэ гойд шинж чанарыг хүн төрөлхтөн одоогоос 1500 жилийн тэртээ танин мэдэж ардын эмчилгээнд өргөн хэрэглэж иржээ. Ялангуяа гэдэс, бөөрний үйл ажиллагаа сулрах үед уулгадаг Хятадын олон эм тангийн найрлаганд энэ ургамал ордог гэнэ лээ.
Жилд хоёр удаа ургац авдаг АНУ-ын нэгэн фермер сайн усалж бордож арчилсныхаа үр дүнд нэг га-гаас 50 тонн хадлан авч рекорд тогтоож байсан түүхтэй.
Үрийн сонголт edit
Канад, Орос, Франц, Герман, Хятад сортууд тарьсан жилээ маш жигд сайн ургасан ч өвлийн хүйтрэлийг даахгүй өвөлжиж чадахгүй хөлдөж ирэх хавар сэргэж ургахгүй 100 хувь устаж байгаа нь олон жилийн ажиглалтаас нотлогдсон билээ.
Энэ талаар ойлголт байхгүйгээс Царгасны үрийн сонголтыг буруу хийж эдийн засаг цаг хугацаа, хөдөлмөрөөрөө хохирол амсаж, таримал тэжээлийн үйлдвэрлэлд сөргөөр нөлөөлж байгааг анхаарах нь зүйтэй.
Улс орнуудаас оруулж ирж буй зах зээл дээр борлуулагдаж байгаа Царгасны үрийн үнэ харилцан адилгүй байгаагаас аль болох хамгийн хямд үнэтэйг нь сонгож, дасан зохицож ургах чадвартай үрийг сонгож чадахгүйгээс болж эрсдэлд өртөж байна. Тухайлбал: Хятад 1 кг Царгасны үр 16000 төгрөг, Франц үр 21000, Орос үр 25000, Канад үр 22000, Эх орны Бургалтай сортын үр 35000 төгрөгөөр борлуулагдаж байна. Үүнээс үзэхэд эх орны сорт хамгийн үнэтэй байгаа нь түүний чанарыг тодорхойлж байна. Хамгийн гол анхаарах зүйл бол үрийн сонголт байна.
Монголд уул уурхай, фермерийн аж ахуйнууд олон настыг газар болон бэлчээрийн газрыг нөхөн сэргээх, фермерууд тэжээлийн хангамжинд анхаарал тавих шаардлагатай болсон ба үүнтэй холбоотойгоор эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байна.
Эх орны бургалтай сорт - "Хүүлэй хааны хишиг" ХХК edit
Эх орны бургалтай сортийг 1986 онд эрлийз, селекцийн аргаар гарган авсан бөгөөд 92.2- 96%-ийн өвөлжих чадвартай байдаг.
Энэхүү сорт нь монгол улс зах зээлийн нийгэмд шилжих үеэр устах аюул тулгарсан ч өдийг хүртэл хадгалан хамгаалж, ургуулан ашиглаж байгаа генепонтийг нь хадгалаж үлдсэн цөөн хэдэн хүн, аж ахуй нэгж бий. Түүний нэг нь Төв аймгийн Цээл суманд үйл ажиллагаагаа явуулдаг "Хүүлэй хааны хишиг" ХХК-ны ерөнхий зөвлөх Ц. Ширчинжав юм. Тэрээр сүүлийн 15 жилийн хугацаанд “Олон наст бургалтай сортын Царгас”-ийн генепонтийг хадгалан үлдэж, тарималжуулан үр үржүүлж манай орны ХАА-д тулгамдсан асуудал болсон “малын нэмэгдэл тэжээл”-ийн асуудлийг уургийн агууламж өндөр царгасны ногоон тэжээлийн нөөцөөр шийдвэрлэх ажлыг үндэслэж Хэнтий, Сүхбаатар, Хөвсгөл, Өвөрхангай, Төв аймгуудад тарьж ургуулан сурталчилсан ахмад тариачин билээ.
Царгас нь олон наст буурцагт ургамал. Бут: Хагас босоо хэлбэртэй. Навч: Урт 1.6 см, өргөн 0.7 см
Цэцэг: Өнгө шар алаг, нэг ишин дээр 13-15 баг цэцэгтэй, өргөн 2.2 мм, урт 5.1 мм,
Буурцаг: Хадуур хэлбэртэй, бор хүрэн өнгөтэй, нэг буурцгандаа 3-4 ш, бөөр хэлбэрийн үртэй.
Биологи, аж ахуйн шинж чанарууд:
Царгас нь амьдралын анхны жилдээ тарьснаас хойш 65-70 хоног ургалт нь үргэлжлээд 4-5 найлзууртай, 18-26 см өндөртэй салаалалтын үе шатандаа өвөлжилтөнд шилжинэ.
Амьдралын 2 ба дараагийн жилүүдэд хаврын сэргэн ургалтаас-цэцэглэлт хүртэл 50-55 хоног, үр боловсролт хүртэл 115-120 хоног ургалт нь үргэлжлэх ба 92.2-96.0 хувийн өвөлжих чадвартай.
Ойт хээрийн бүсийн усалгаагүй нөхцөлд (Зүүнхараа) 50-80 кг/га үрийн, 3000-4000 кг/га өвсний ургац, усалгаатай нөхцөлд (Сэлэнгэ Цагаантолгой) 100-120 кг/га үрийн, 7000-12000 кг/га өвсний ургац, Увс Хархираагийн усалгаатай нөхцөлд үрийн 310-350 кг/га, өвсний 9700-13000 кг/га ургац өгч байв. 1000 үрийн жин 1.9- 2.0 г.
Болц: Орой болцтой. Налалт: Тэсвэртэй. Асгаралт: Бутны нийт буурцагийн 85-95 хувь хүрэнтэх үед асгарна.
Идэмж, шимт чанар:
Царгасны цэцэглэх үеийн хуурай бодисын 12.6-15.6 хувь нь протеин 19.0-21.5 хувь нь эслэг байна. 1 кг өвс нь 9.3-9.9 MJ солилцлын энерги, 93-118 г протеинтой.
Царгас, ашиг шим edit
Царгасыг малын тэжээлд зориулан тарихад нэг га-д дунджаар 12-16 кг үр ордог. Ингээд тооцохоор царгас тариалах нь эхэндээ нилээд өртөг өндөртэй боловч, царгасны 1 га-д тариалах норм, үр тарианы ургамалтай харьцуулахад 10 дахин бага байдаг. Царгасыг нэг удаа тариалаад олон жил ашигладаг (Олон наст) ургамал билээ 60 тонн царгасны өвсөөр 500 толгой бог эсвэл 70 бодыг 10 сарын сүүлчээс дараа оны 5 сарын эх хүртэл бүтэн зургаан сарын турш найдвартай тэжээх боломжтой. Нөгөө талаас энэ хэмжээний царгасны өвс нь 200 тонн байгалийн хадлан буюу 10 мянган боодол өвстэй тэнцдэг гээд бодохоор өнөөдрийн зах зээлийн ханшаар тооцоход 40-45 сая төгрөг болж байгаа юм. (10 мянган боодол байгалийн хадлан авахын тулд доор хаяж 250 га хадлангийн талбай шаардлагатай)
Нөгөө талаас дээр өгүүлснээр царгас тарьсан га талбай бүрийн хөрсөнд жилд 200 кг хүртэл ургамалд шингэцтэй азот хуримтлагддаг. Ийм хэмжээний азотыг эрдэс бордоогоор нөхье гэвэл 10 га тариалангийн талбайд доор хаяж 10 сая төгрөгийн зардал гардаг. Ингээд тооцохоор өндөр ашиг шимтэй малыг бордож тэжээн бага газраас их мах, сүү авахыг мөрөөдөж буй фермерийн аж ахуйтны ганц гарц бол “царгас” болоод байгаа юм.
Царгас нь уургийн өндөр агууламжтай тул бүх төрлийн мал сайн иддэг ба таримал хадлан бэлчээр болон атаршсан тариалангийн талбайн нөхөн сэргээлтэнд тариалж хөрсний бүтэц, үржил шимийг сайжруулахад ашиглана. Усалгаатай нөхцөлд ургалтын хугацаанд 2-3 удаа хэнзийн ургац авах буюу мал бэлчээрлүүлэх боломжтой. Царгасыг тарьснаас хойш үрэнд 5-7 жил, тэжээл болон таримал бэлчээрт 6-8 жил дараалан ашиглах боломжтой ба хөрсний хагалгааны гүнд 1 га-д 8000-12000 кг ургамлын үлдэгдэлийг хуримтлуулан хөрсний бүтэцийг сайжруулж, азотоор баяжуулдаг.
Царгас нь ганц малын тэжээл ч бус зөгийн аж ахуй эрхэлдэг Европын зарим улс орнуудад бол чухал таримлуудын нэг болдгийн учир нь царгасны цэцэгнээс цуглуулсан бал нь ховор бөгөөд үнэтэй байдаг.
Нөгөө талаас ХАА-н ямар ч таримал ургамал хөрснөөс шим тэжээлийн бодисыг шингээн авч хөрсний үржил шимийг ямар нэг хэмжээгээр байнга бууруулж байдаг бол царгас харин эсрэгээрээ, хөрсний үржил шимийг ивээн тэтгэдэг учир түүнийг эвдэрч элэгдэж доройтсон хөрсийг нөхөн сэргээхэд онцгой ач холбогдолтой таримал гэж үздэг. Царгас тариалсан талбайн га тутамд жилд 200кг хүртэл азот хуримтлагддаг нь тухайн талбайг 500 кг азотын бордоо эсвэл 50 тонн хүртэл бууцаар бордсонтой дүйцдэг.
Царгас тариалаад 4-5 жил болоход тухайн талбайн хөрсний үржил шим 50 хувиар дээшлэхийн зэрэгцээ ялзмаг эрс нэмэгдэж, хөрсний азотын хэмжээ даруй тав дахин ихэснэ. Үүний зэрэгцээ хөрсний бүтэц эрс сайжирч ус барих чадвар дээшилнэ. Зургаан жил дагнан царгас ургасан талбайд сэлгэн үр тариа, төмс, хүнсний ногоо тариалбал ургац нь даруй хоёр дахин нэмэгддэгийг судлаачид тогтоожээ. Ийм ид шидтэй мэт учраас түүнийг “хаан өвс” хэмээн өргөмжилдөг билээ.
Царгас сонирхогч хүмүүст өгөх зөвлөмж. edit
Энэхүү олон наст тэжээлийн ургамалыг тарихаар шийдсэн хүмүүс дараах хэдэн хүчин зүйлд зайлшгүй анхаарах ёстой. Царгас тариалах талбайн хөрс нь заавал өндөр үржил шимтэй байх албагүй. Энэ таримал нь маш их ус шаарддаг учир царгасыг усалгаагүй нөхцөлд тариад өндөр үр ашиг өгөхгүй. Гэвч зун намрын улиралд таримал бэлчээрт ашиглах зориулалтаар усалгаагүй тарьж, талбайг тусгаарлан хашиж малаа сэлгээн бэлчээх замаар бас ашиглаж болно. Иймээс тэжээл бэлтгэх царгасны тариаланд услагааны систем барих зайлшгүй шаардлагатай ч Хаанаас усалгааны ямар техник оруулж ирэх, мөн ямар аргаар услах гээд олон хүчин зүйл байдаг болохоор үүнээсээ хамааран усалгааны систем шинээр барих нь янз бүрийн өртөг зардалтай ажил. Ганц жишээ татахад Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт Хараа голын дагуу 50 га талбайд орчин үеийн усалгааны систем барих зардал нь 400 сая төгрөг болж байлаа.
Царгас тариалах талбай нь овон товонгүй, хэт налуу биш жигд тэгш газар байх юм бол заавал орчин үеийн өндөр өртөгтэй машин техник гэхгүйгээр эхний ээлжинд суваг шуудуу татан гар аргаар ч усалж болно. Яагаад гэвэл царгас нь үр тариа мэт нэг настай нялх ургамал биш нилээд бүдүүн бахь үндэстэй, үндэс нь газрын гүн рүү бараг модлог ургамлаас дутахааргүй 5 метр гаруй гүн шургадаг учир үер усанд идэгдэн урсах аюулгүйгээрээ онцлогтой.
Эцэст нь тарих царгасныхаа үрийн сорт чанарт зөв сонголт нь танийг эрсдэлээс хамгаална. Баруун Европ болон АНУ-ын зарим муж улсуудад ихээр тариалдаг царгас манайд олигтой ургадаггүй. Учир нь Монголын урт хахир өвлийг тэсвэрлэдэг таримал ургамал ховор юм шүү. Царгасны үрийг сонгон тарихдаа монгол орны байгаль цаг уурын нөхцөлийг даван туулах чадвартай нутгийн Бургалтай зэрэг сортыг сонговол зохилтой. Учир нь Бургалтай сорт нь монгол орны хүйтэн цаг уурын нөхцлийг давж өвөлжих ургах чадвартай одоогоор цорын ганц сорт юм.